یادداشتهای قاسم بهرامیان

این مطلب برای انتشار در اختیار سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی قرار گرفت.

بازتابهای این مطلب در سایتهای دیگر

عید فطر نزدیک است و بحث هلال ماه شوال هم داغ و مورد توجه. باز هم ممکن است اختلافاتی وجود داشته باشد که دشمنان آن را بزرگ جلوه دهند و ناآگاهان باور کنند و شبهاتی برایشان پیش آید.

یک سوال اساسی در این موضوع وجود دارد و آن اینکه آیا اگر اختلاف در مبانی منجر به اختلاف در نظر فقهی درباب اول ماه شوال می شود، آیا برگزاری نماز جداگانه برای روز عید فطر مطابق مصالح نظام است؟

قبل از پاسخ به این سوال، ابتدا به چند سوال مقدماتی توجه می کنیم:

1- چرا اختلاف؟ آیا نمی شود که مراجع مختلف بنشینند و بر روی یک روز در مورد عیدفطر هم عقیده شوند؟

درست است که واقعیت یک چیز بیشتر نیست: در روز 29 رمضان یا ماه در آسمان وجود دارد و یا ندارد؛ اما آنچه باعث اختلاف در فتاوا می شود، اختلاف در راههای اثبات این واقعیت در نزد مکلّف است و این اختلاف هم بر می گردد به اختلاف در مبانی که خود بحث مفصل مجزایی می طلبد.

مواردی مانند اختلاف در حجیت استهلال با چشم غیرمسلح، حجیت استهلال در بعدازظهر روز 29 رمضان یا لزوم استهلال بعد از غروب آفتاب، اختلاف در معیار هم افق بودن مناطق و... .

بنابراین غیرممکن است که فقیهی که بر طبق اصول صحیح استنباط و بر طبق مبانی پذیرفته خودش به حکمی رسیده است، فتوایش را کنار بگذارد.

مقام معظم رهبری در خطبه های نماز عید فطر سال 82 هم فرمودند:

« امروز مردم عزیز ما عید گرفته‏اند. بسیارى از برادران و خواهران مسلمان کشورهاى اسلامى هم دیروز را عید دانستند. در داخل کشور ما هم براى بعضى از مراجع معظّم تقلید دیروز ثابت شد که روز عید فطر است و بر طبق آنچه براى آنها احراز شده بود، عمل کردند. براى بعضى هم ثابت نشد و بر طبق حکم شرعى، امروز براى آنها عید محسوب شده و امروز را عید گرفتند. هر دو گروه به وظیفه خود عمل کردند. ... این چیزها در شریعت اسلامى مایه اختلاف نیست. کسانى که دیروز را روز اوّل شوّال دانسته‏اند، بر اساس تکلیف و طبق جزم خود عمل کرده‏اند و پیش خداى متعال مُثابند. بقیه مردم هم که به تبع جمعى از مراجع عظام در قم و نجف، براى آنها احراز نشد که دیروز اوّل شوّال باشد - که براى ما هم این معنا احراز و ثابت نشد - پیش خداى متعال مأجورند. وظیفه ما این بود، وظیفه آنها هم آن بود. آنچه مهم است، عمل به تکلیف و از دست ندادن ذخیره ماه رمضان است.»[1]

ایشان در دیدار با اعضای مجلس خبرگان رهبری در 2/7/88 نیز فرمودند:

« در قضیه‌ی این عید فطر هم که فرمودند، به نظر من اینی که ما بگوئیم باید جوری بشود که همه، در یک روز عقیده‌ی به عید پیدا کنند، این نشدنی است؛ یعنی طبق مبانی فقهی ما نشدنی است که همه‌ی فقها بر یک فتوا متفق بشوند؛ بالاخره یک فقیهی ممکن پیدا بشود که نظرش چیز دیگری باشد؛ بنابراین اختلاف به وجود خواهد آمد. ما این اختلاف را خیلی بزرگ نکنیم؛ چه اهمیتی دارد؟ چه اشکالی دارد؟ یک نفری است، فتوائی دارد ـ یا مقلدینی هم دارد، یا ندارد ـ و طبق فتوای خودش عمل میکند.»[2]

2- اثبات اول ماه در نزد مراجع تقلید در چه صورتی برای مقلدین آن مرجع، الزام آور است؟

به چند نکته باید توجه کرد:

الف- مساله رویت هلال و اثبات اول ماه تقلیدی نیست، بلکه از موارد تشخیص موضوع است.

ب- صرف اینکه مرجع تقلیدی اعلام نماید برای من «رویت هلال ماه و یا اول ماه اثبات شده است» الزامی نه برای مقلدینش و نه برای دیگران ایجاد نمی کند. همچنین مصداق شهادت 2 نفر عادل نیز نیست، چون این 2 نفر عادل باید خودشان ماه را دیده باشند، در حالیکه مراجع معمولا از طریق مشاهدات دیگران علم پیدا میکنند. و مقلدین هم اگر از گفته مراجع تقلید اطمینان به اول ماه پیدا کنند، طبق آن عمل می کنند. و الا صرف ثابت شدن اول ماه برای مرجع تقلید الزامی برای مقلدین او ایجاد نمی کند.(توضیح بیشتر در: آیا نظر رهبری در مورد عید فطر برای مقلدین مراجع دیگر هم معتبر است؟)

ج- طبق نظر اکثر فقها[3] «اگر حاکم شرع[4] حکم کند که اول ماه است، کسى هم که تقلید او را نمى‏ کند، باید به حکم او عمل نماید، ولى کسى که مى ‏داند حاکم شرع اشتباه کرده، نمى ‏تواند به حکم او عمل نماید.»

فقهایی هم هستند که حکم حاکم شرع را معتبر نمی دانند[5]، اما گفته اند اگر از حکم حاکم، اطمینان به اول ماه حاصل شود، اول ماه ثابت می شود.

آنطور که به خاطر بنده است در بعضی سالهای قبل که بعضی مراجع عید را زودتر اعلام می کردند، حکم نمی دادند و دفاترشان تنها می گفتند که که برای ایشان اول ماه ثابت شده است.

یادآوری می شود که معمولاً در اطلاعیه های دفتر مقام معظم رهبری برای عید فطر، عبارت « رؤیت هلال ماه شوال المکرم در غروب ... برای رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای (مدظله العالی) محرز گردیده است، بنابراین فردا ... عید سعید فطر خواهد بود. » می آید(از جمله در سالهای 85 و 86 و 87 و 89 و90). اینکه آیا این عبارت به معنای حکم هست یا خیر باید بررسی شود، اما این معنا در اطلاعیه سال 88 به صورت متفاوتی تصریح شد:

«رؤیت هلال ماه شوال‌المکرّم شنبه 28/شهریور/1388 مطابق با بیست و نهم رمضان‌المبارک 1430 هجری قمری برای رهبر معظّم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه‌ای مد‌ظلّه‌العالی محرز گردیده و معظّمٌ له حکم به عید فطر بودن فردا یکشنبه 29/شهریور/1388 فرمودند.»[6]

3- آیا اگر مراجع مختلف به نظر متفاوتی در مورد روز عید فطر رسیدند، برگزاری نماز جداگانه صحیح است؟

مقام معظم رهبری با دید جامعی که دارند معتقدند رعایت مصالح نظام ایجاب می کند که این امر اتفاق نیفتد و اگر نظر مخالفی هم با نظر ولی فقیه وجود دارد، تظاهر به این مخالفت نشود. ایشان در دیدار با اعضای مجلس خبرگان رهبری در 2/7/88 در قدردانی از مراجع عظامی که این موضوع را رعایت کردند، فرمودند:

«در قضیه‌ی این عید فطر هم که فرمودند، به نظر من اینی که ما بگوئیم باید جوری بشود که همه، در یک روز عقیده‌ی به عید پیدا کنند، این نشدنی است؛ یعنی طبق مبانی فقهی ما نشدنی است؛ همه‌ی فقها بر یک فتوا متفق بشوند؛ خوب، نمیشود. بالاخره یک فقیهی ممکن پیدا بشود که نظرش چیز دیگری باشد؛ بنابراین اختلاف به وجود خواهد آمد. ما این اختلاف را خیلی بزرگ نکنیم؛ چه اهمیتی دارد؟ چه اشکالی دارد؟ یک نفری است، فتوائی دارد ـ یا مقلدینی هم دارد، یا ندارد ـ و طبق فتوای خودش عمل میکند.

منتها البته امسال هم مشاهده کردید، با اینکه بعضی از آقایان بزرگ و محترم و مراجع عظام نظرشان نظر دیگری بود، هیچ تظاهری به این نظر مخالف انجام نگرفت؛  شما ملاحظه کردید. این خیلی چیز مهمی است؛ این خیلی چیز عظیمی است؛ خیلی باید قدردانی کرد. اینجور نبود که حالا یک نماز عید روز یکشنبه تشکیل بشود مثلاً در اصفهان یا در مشهد یا در تهران یا جای دیگر، یک نماز عید هم روز دوشنبه. همچین کاری اتفاق نیفتاد؛ این خیلی مهم است. خوب، بزرگان انصافاً همینطور که همیشه‌ی عقیده‌ی ما بوده و الان هم هست، به مصالح نظام، به مبانی نظام خیلی پایبندند، خیلی معتقدند؛ انسان اینها را می‌بیند؛ و واقعاً باید قدردانی کرد، شکرگزاری کرد. بنده که خیلی متشکرم از آقایان محترم و بزرگی که فتوایشان هم غیر از آن چیزی بود که مبنای حکم ما بود، اما در عین حال، به مخالفت تظاهری نکردند؛ این خیلی چیز مهمی است. دشمن البته ممکن است یک کلمه حرف بزند و این را بزرگ کنند و جنجال کنند و هیاهو کنند؛ ما که تابع نغمه‌ی دشمن که نیستیم.»[7]