یادداشتهای قاسم بهرامیان

سوء برداشت منتقدان درباره دو مفهوم تخصصی در توافقنامه ژنو

در بعضی مطالب منتشر شده انتقادی پیرامون توافقنامه ژنو مواردی دیده می شود که نویسنده مطلب و سایت مربوطه بدون بررسی علمی و تخصصی مفاهیم و عبارات مطرح شده در این توافقنامه مانند «اکسید اورانیوم»، «بازفرآوری» و .... ، به انتقاد پرداخته‌اند.

 در این مطلب به دو سوال مهم پاسخ می دهیم:

1- آیا ذخیره اورانیوم 20 درصد ایران از بین می‌رود؟ علت حساسیت توافقنامه روی ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران چیست؟

عده‌ای تعهد ایران به تبدیل اورانیوم 20 درصد به اکسید را به معنای خنثی کردن و از بین بردن آن تعبیر کرد‌ه‌اند.

متن تعهد ایران عبارت است از:

« نیمی از اورانیوم موجود غنی شده 20 درصد را به صورت اکسید 20 درصد برای تولید سوخت راکتور تحقیقاتی تهران ذخیره نماید. بقیه UF6 20 درصد را به مواد کمتر از 5 درصد رقیق نماید. خط برگشت پذیر نیز وجود نداشته باشد.»

در حقیقت ما دو نوع اکسید اورانیوم داریم: 1- پودر اکسید اورانیوم طبیعی(کیک زرد) 2- پودر اکسید اورانیوم غنی شده که مرحله ای پس از غنی سازی و قبل از تهیه میله سوخت می باشد.

طبق آنچه در توافقنامه آمده است مواد 20 درصد نه خنثی می‌شوند و نه از بین می‌روند، بلکه نیمی از آن به پودر اکسید اورانیوم 20 درصد تبدیل می‌شود و مراحلی را طی می‌کند تا تبدیل به صفحه سوخت برای راکتور تهران شود و نیمی دیگر به 5 درصد رقیق می شود تا همراه با دیگر مواد غنی‌شده 5 درصد، برای میله سوخت راکتور بوشهر استفاده شوند.

لذا این بند هیچ ضرری را متوجه ایران نمی‌کند و ایران بیشتر از نصف آن را هم برای سوخت 20 درصد نیاز نداشته است، و إلا می‌توانست کل آن را تبدیل به اکسید 20 درصد کند و برای طرف مقابل فرقی نداشت، چون آنها به دلیلی که خواهد آمد تنها دنبال تبدیل بودند.

علت حساسیت توافقنامه روی ذخیره اورانیوم غنی‌شده ایران چیست؟

چرا روی تبدیل اورانیوم 20 درصد و یا در بندی دیگر روی تبدیل اورانیوم 5 درصدی که در 6 ماه آینده تولید خواهد شد به اکسید UF6 تاکید شده و جزء امتیازات داده شده از طرف ایران تلقی گردیده است؟

نکته اینجاست که اورانیومی که غنی شده باشد ولی انبار شود و تبدیل به اکسید برای ساخت میله یا صفحه سوخت نگردد، قابلیت این را دارد که مجددا به سانتریفیوژها تزریق شود و غنای آن بالاتر رود تا به 90 درصد برسد و برای بمب هسته‌ای استفاده شود. لذا این اورانیوم‌های غنی‌شده‌ی انبارشده از دید طرف مقابل نشانه‌ای احتمالی است برای حرکت به سمت بمب هسته‌ای.

به همین دلیل در این توافقنامه، تعهد تبدیل اورانیوم به عنوان یک اقدام اعتمادساز از ایران خواسته شده است و وزیر خارجه آمریکا هم آن را نکته مهمی در توافق می‌داند:

« این توافق، مهم‌ترین گوشه‌ برنامه هسته‌ای ایران را قفل می‌کند و جلوی پیشرفت آن را می‌گیرد. به شکلی ذخیره اورانیوم غنی‌شده را کمتر می‌کند و طول دورانی که ایران به سمت بمب هسته‌ای ممکن است حرکت کند را افزایش می‌‌دهد. ... ایران توافق کرده است همه ذخایر اورانیوم 20 درصد خود را از بین ببرد، به این شکل که در حالیکه ایران 200 کیلوگرم اورانیوم 20 درصد غنی شده دارد در ظرف 6 ماه آن را به صفر کیلوگرم برساند. »[i]

و یا روزنامه آمریکایی "یو اس ای تودی" در بخش نکات خوب توافقنامه ژنو برای غرب می‌نویسد:

«ایران باید اورانیوم غنی شده بالای 20 درصد خود را یا رقیق‌تر کرده یا تبدیل به میله‌های سوخت جامد کند. این مساله - یعنی کاهش ذخائر اورانیوم غلیظ‌تر ایران - زمان لازم برای این کشور به منظور ساخت سلاح هسته‌ای را طولانی‌تر می کند.» [ii]

توضیح داده شد که «از بین بردن» در کار نیست. آنچه در توافق آمده این است که اورانیوم 20 درصد یا تبدیل می‌شود به اکسید اورانیوم 20 درصد و یا به اورانیوم 5 درصد و سپس به اکسید 5 درصد. درست است که در پایان 6 ماه چیزی به نام اورانیوم 20 درصد وجود ندارد، اما واقعیت این است که از بین نرفته است، بلکه تبدیل به چیزی شده که ایران هم از ابتدا برای همان هدف اورانیوم را 20 درصد غنی کرده بود. در حقیقت چیزی را به عنوان امتیاز طرف ایرانی مطرح کرده که اساساً خودش می‌خواسته آن را انجام دهد. البته به دلیل حساسیت آنها روی سوخت 20 درصد می‌شد حتی امتیازات بیشتری هم در مقابل آن گرفت.

اما چرا ایران تا به حال اورانیوم غنی‌شده 5 درصد خود را تبدیل به میله سوخت نکرده است؟

چون هنوز خط تولید اکسید اورانیوم غنی شده راه نیفتاده است. در فروردین 92 توسط احمدی‌نژاد خط تحقیقاتی آن راه افتاد و خط صنعتی آن هنوز تکمیل نشده است. علی اکبر صالحی رییس سازمان انرژی اتمی در اواخر مهرماه سال جاری اعلام کرد:

«خط تولید اکسید اورانیوم (UO2) غنی شده برای تهیه و تامین سوخت نیروگاه اتمی بوشهر تا سه ماه آینده بطور کامل راه اندازی می شود.»[iii]

تکمیلی:  خط صنعتی تولید uo2  در شهریور 93 افتتاح شد: http://isna.ir/fa/news/93060100315

2- چرا اینقدر روی راکتور اراک تاکید می شود؟ آیا نتیجه توافق، تعطیلی اراک است؟

بعضی از منتقدین تعهد ایران به عدم بازفرآوری را نشانه‌ای گرفته‌اند به توقف و تعطیلی تاسیسات مربوطه. از جمله یکی از سایتهای منتقد در توضیح تعهد ایران در داخل پرانتز نوشته است:

«در اراک هیچ نوع فعالیت بازفرآوری انجام نمی شود. (به معنای تعطیل شدن تمامی فعالیت های آب سنگین)» [iv]

در حالیکه این برداشت صحیح نیست و عدم بازفرآوری را به معنای تعطیل شدن اراک دانستن نشانه‌ای است از بی اطلاعی علمی نویسنده مطلب.

آنچه ایران دریاره اراک پذیرفته است به شرح زیر است:

« ایران نگرانی‌های مربوط به ساخت و ساز در راکتور اراک را بر طرف می‌کند؛ در مدت این بازه 6 ماهه راکتور به کار نخواهد افتاد یا سوخت یا آب سنگین به آن تزریق نمی‌شود؛ همچنین سوخت اضافی برای این راکتور مورد آزمایش قرار نمی‌گیرد یا سوخت بیشتری برای آن تولید نمی‌شود و همچنین تأسیسات باقی مانده برای اتمام کار نیروگاه، استقرار پیدا نمی‌کند. ... هیچگونه بازفرآوری انجام نخواهد شد و تأسیساتی که قادر به انجام بازفراوری باشد، ایجاد نمی‌گردد.»[v]

در باب تاسیسات اراک چند نکته قابل طرح است:

1- راکتور 40 مگاواتی آب سنگین اراک قرار است در آینده جایگزین راکتور 5 مگاواتی تهران برای تولید رادیوداروها شود. مزیت این راکتور این است که سوخت اورانیوم طبیعی است و نیازی به اورانیوم غنی شده ندارد. اما برای خنک سازی نیاز به آب سنگین دارد.

2- آنچه در اراک برای طرف مقابل حساسیت برانگیز است، بازفرآوری احتمالی سوخت مصرف شده در این راکتور است.

توضیح اینکه بازفرآوری مرحله ای است پس از مصرف سوخت در راکتورها(چه سبک مثل بوشهر و چه سنگین مثل اراک) که طی آن مقدار زیادی اورانیوم و کمی پلوتونیوم بدست می‌آید. این مواد هم می تواند مجددا در چرخه سوخت استفاده شود و هم اینکه پلوتونیوم آن برای بمب هسته‌ای استفاده شود. مقدار پلوتونیوم حاصل از بازفرآوری در راکتورهای آب سنگین بیشتر است و به همین دلیل طرف مقابل روی تاسیسات اراک حساسیت زیادی دارد و حتی روزنامه "یو اس ای تودی" از آن به «راکتور تولید پلوتونیوم» تعبیر کرده است.

لذا تعهد ایران به عدم فعالیت بازفرآوری نشانه‌ای از عدم تمایل ایران به بحث نظامی است. هرچند همانگونه که گفته شد بازفرآوری فقط برای بمب نیست و می‌تواند مجددا در چرخه سوخت استفاده شود.

نکته جالب این است که در خود آمریکا هم تاسیسات بازفرآوری وجود ندارد و از زمان کارتر تاکنون بازفرآوری در این کشور ممنوع شده است و آمریکا زباله های اتمی خود را دفن می‌کند. اما  فرانسه و انگلیس تحت نظارت آژانس عملیات بازفرآوری ایمن بدون حرکت برای سلاح هسته‌ای را انجام می دهند.

3- راکتور اراک هنوز تکمیل نشده است و ایران به دلیل آنچه ذکر شد موقتاً برای شش ماه آینده آن را گسترش بیشتر نمی‌دهد تا اقداماتی را با 1+5 به توافق برساند تا مشخص باشد که هدف راکتور اراک تولید پلوتونیوم نیست.

روزنامه آمریکایی "یو اس ای تودی" توقف گسترش اراک را امتیاز چندانی از طرف ایران نمی‌داند و در بخش نکات بد توافقنامه ژنو برای غرب می‌نویسد:

«فعالیت راکتور تولید پلوتونیوم(تاسیسات آب سنگین اراک) ایران برای حداقل یک سال آینده عملیاتی نخواهد شد؛ از این رو اشاره به توقف 6 ماهه در این تاسیسات بی معنی است.» [vi]

4- یکی از موارد مفاد راه حل جامع در انتهای توافقنامه عبارت است از:«بر طرف کردن کامل نگرانی‌های مربوط به راکتور اراک». این می‌تواند نشانه‌ای باشد برای اینکه قرار نیست اراک تعطیل شود. اما عبارت «برطرف کردن کامل» کار را برای مذاکرات آینده سخت خواهد کرد.