یادداشتهای قاسم بهرامیان

در حاشیه رویت هلال ماه

رهبر معظم انقلاب امسال در مورد عید فطر به صراحت «حکم» دادند

وقتی متن کامل اطلاعیه دفتر رهبری در مورد عید فطر امسال را خواندم، به جمله ای برخورد کردم که به نظرم آمد تابحال در اطلاعیه های دفتر رهبری برای اعلام عید فطر ندیده بودم. وقتی به اطلاعیه های 3 سال قبل از این رجوع کردم دیدم که حدسم درست بوده و این عبارت امسال برای اولین بار آمده است. در متن اطلاعیه دفتر رهبری آمده است:

این جمله آخری در اطلاعیه های رمضان 85 (85/8/1)، رمضان 86(86/7/20)، رمضان 87(87/7/9) وجود ندارد و صرفاً بعد از اینکه گفته شده رویت هلال ماه شوال محرز گردیده است، گفته شده فردا عید فطر است و کلمه «حکم دادن» ذکر نگردیده است.

این مطلب از آنجا مهم و شایسته توجه است که اکثریت مراجع یکی از راههای اثبات شدن اول ماه را «حکم حاکم شرع» دانسته و گفته اند:

یعنی بعد از اینکه حاکم شرع حکم کرد، همه مکلفین(از مقلدین او باشند و یا خیر) موظفند به حکم او عمل کنند، مگر اینکه یقین داشته باشند او اشتباه میکند.

تعدادی از مراجع مشهور که این عقیده را دارند، عبارتند از:

* امام خمینی (ره)

* آیت اله خامنه ای

* آیت اله مکارم شیرازی

* آیت اله نوری همدانی

* آیت اله لطف اله صافی گلپایگانی

* آیت اله موسوی اردبیلی

* آیت اله فاضل لنکرانی (ره) (ایشان عبارت «مجتهد جامع الشرایط» را بکار برده اند.)

* آیت اله تبریزی (ره) (ایشان علاوه بر حکم حاکم شرع، این حالت را هم حجت می دانند: «چنانچه حاکم شرع بگوید 2 عادل نزد من  به رویت هلال شهادت داده اند کافی است.»)

اما بعضی دیگر از مراجع نظر دیگری دارند و حکم حاکم شرع را دلیل بر ثابت شدن اول ماه نمی دانند، مانند:

* آیت اله سیستانی: اول ماه به حکم حاکم شرع ثابت نمی شود و رعایت احتیاط اولی است.(م1740)

* آیت اله وحید خراسانی: ثبوت اول ماه به حکم حاکم شرع  محل اشکال است.

منظور از «حاکم شرع» چیست؟

آیت اله مکارم شیرازی آن را مجتهد عادل می دانند، آیت اله فاضل لنکرانی در این مساله از عبارت مجتهد جامع الشرایط استفاده کرده اند، در رساله آیت اله وحید خراسانی حاکم شرع، «مجتهدى که شرعاً حقّ حکم کردن داشته باشد» معنی شده است. و جالب آنکه در هیچکدام از تعابیر نیامده است مجتهد اعلم.

در بخش اصطلاحات فقهی سایت دفتر رهبری، در معنی حاکم شرع آمده است:

مجتهد جامع الشرایط، ولى فقیه و رهبر مسلمین. مجتهدى که شرعاً حق حکم کردن داشته باشد.

همچنین آیت اله خامنه ای در جواب استفتایی در مورد نظر مجتهد درباره رویت هلال، فرموده اند:« منظور از حاکم، مجتهد جامع‌الشرایط و در درجه اول ولىّ امر مسلمین است.»

چند نکته

1- مساله رویت هلال و اثبات اول ماه تقلیدی نیست.

2- صرف اینکه مرجع تقلیدی اعلام نماید برای من «رویت هلال ماه و یا اول ماه اثبات شده است» الزامی نه برای مقلدینش و نه برای دیگران ایجاد نمی کند. همچنین مصداق شهادت 2 نفر عادل نیز نیست، چون این 2 نفر عادل باید خودشان ماه را دیده باشند(رجوع کنید به ضمیمه1). اما معمولا مقلدین از طریق اعلام مرجعشان به ثبوت هلال مطمئن می شوند و البته باز باید به مورد حکم حاکم شرع توجه کرد. و البته رهبری معتقد است مجرد ثبوت هلال برای مرجع، برای تبعیت دیگران «کافی» نیست.(رجوع کنید به سوال 843 در ضمیمه2)

3- آنطور که یادم است در بعضی سالهای قبل که بعضی مراجع عید را زودتر اعلام می کردند، حکم نمی دادند و دفاترشان تنها می گفتند که که برای ایشان اول ماه ثابت شده است. اما امسال رهبری بعد از 29 روز رمضان عید را اعلام کردند و حکم هم دادند.

4- اما چون مقام معظم رهبری امسال حکم دادند و برای کل کشور و عموم مردم هم عید اعلام کردند، مقلدین همه مراجع، بجز آقایان وحید خراسانی و سیستانی، نیز طبق حکم مراجعشان در رساله ها «باید» به این حکم عمل می نمودند. آن قید «ولى کسى که مى ‏داند حاکم شرع اشتباه کرده، نمى ‏تواند به حکم او عمل نماید» نیز برای ما مصداق ندارد، چون علم و یقین به این اشتباه نداریم.

در ضمن اگر فرض کنیم حکم رهبری از جایگاه ولایت فقیه باشد و نوعی حکم حکومتی باشد، آنگاه برای همه لازم الاتباع می شود.

5- ممکن است بعضی بگویند که رهبری و بعضی مراجع دیگر مانند آقای مکارم رویت با چشم مسلح را نیز قابل قبول می دانند، ولی بعضی مراجع این نظر را قبول ندارند و بنابراین نظر رهبری در مورد مقلدین این مراجع اعتبار ندارد. این عده باید به این نکته توجه کنند که در راه پنجم که مربوط به حکم حاکم شرع است، نیامده است که در صورتیکه مبانی حاکم شرع با مبانی ما یکی بود، بلکه مطلق گفته شده اگر حاکم شرع حکم کرد، کسى هم که تقلید او را نمى‏ کند، باید به حکم او عمل نماید. و همچنین ما مطمئن هم نیستیم که آیا همه گزارشهای رویتی که به رهبری رسیده است توسط ابزار بوده و یا خیر.

6- و آخرین نکته هم بیانی از رهبری در خطبه های عید فطر سال 82:

تکمیلی

مقام معظم رهبری در روز پنجشنبه گذشته (88/7/2) در دیدار با اعضای مجلس خبرگان در مورد مباحث مربوط به عید فطر امسال نیز بیاناتی ایراد فرمودند:

«در قضیه‌ی این عید فطر هم که فرمودند، به نظر من اینی که ما بگوئیم باید جوری بشود که همه، در یک روز عقیده‌ی به عید پیدا کنند، این نشدنی است؛ یعنی طبق مبانی فقهی ما نشدنی است؛ همه‌ی فقها بر یک فتوا متفق بشوند؛ خوب، نمیشود. بالاخره یک فقیهی ممکن پیدا بشود که نظرش چیز دیگری باشد؛ بنابراین اختلاف به وجود خواهد آمد. ما این اختلاف را خیلی بزرگ نکنیم؛ چه اهمیتی دارد؟ چه اشکالی دارد؟ یک نفری است، فتوائی دارد ـ یا مقلدینی هم دارد، یا ندارد ـ و طبق فتوای خودش عمل میکند. منتها البته امسال هم مشاهده کردید، با اینکه بعضی از آقایان بزرگ و محترم و مراجع عظام نظرشان نظر دیگری بود، هیچ تظاهری به این نظر مخالف انجام نگرفت؛  شما ملاحظه کردید. این خیلی چیز مهمی است؛ این خیلی چیز عظیمی است؛ خیلی باید قدردانی کرد. اینجور نبود که حالا یک نماز عید روز یکشنبه تشکیل بشود مثلاً در اصفهان یا در مشهد یا در تهران یا جای دیگر، یک نماز عید هم روز دوشنبه. همچین کاری اتفاق نیفتاد؛ این خیلی مهم است. خوب، بزرگان انصافاً همینطور که همیشه‌ی عقیده‌ی ما بوده و الان هم هست، به مصالح نظام، به مبانی نظام خیلی پایبندند، خیلی معتقدند؛ انسان اینها را می‌بیند؛ و واقعاً باید قدردانی کرد، شکرگزاری کرد. بنده که خیلی از آقایان محترم و بزرگی که فتوایشان هم غیر از آن چیزی بود که مبنای حکم ما بود، متشکرم، اما در عین حال، به مخالفت تظاهری نکردند؛ این خیلی چیز مهمی است. دشمن البته ممکن است یک کلمه حرف بزند و این را بزرگ کنند و جنجال کنند و هیاهو کنند؛ ما که تابع نغمه‌ی دشمن که نیستیم.»(منبع)

ضمیمه1)

راه ثابت‏ شدن اول ماه (بر طبق رساله امام خمینی(ره))

مساله ١٧٣٠ (اول ماه به پنج چیز ثابت مى ‏شود:

اول: آنکه خود انسان ماه را ببیند.

دوم: عده ‏اى که از گفته آنان یقین پیدا مى ‏شود بگویند ماه را دیده ‏ایم. و همچنین است هر چیزى که به واسطه آن یقین پیدا شود.

سوم: دو مرد عادل بگویند که در شب ماه را دیده‏ ایم، ولى اگر صفت ماه را بر خلاف یکدیگر بگویند، یا شهادتشان خلاف واقع باشد، مثل این که بگویند داخل دایره ماه طرف افق بود، اول ماه ثابت نمى‏شود. اما اگر در تشخیص بعضى خصوصیات اختلاف داشته باشند، مثل آن که یکى بگوید ماه بلند بود و دیگرى بگوید نبود، به گفته آنان اول ماه ثابت مى‏شود.

چهارم: سى روز از اول ماه شعبان بگذرد که بواسطه آن اول ماه رمضان ثابت مى‏شود، و سى روز از اول رمضان بگذرد که بواسطه آن اول ماه شوال ثابت مى‏شود.

پنجم: حاکم شرع حکم کند که اول ماه است.

مساله ١٧٣١ (اگر حاکم شرع حکم کند که اول ماه است، کسى هم که تقلید او را نمى‏کند، باید به حکم او عمل نماید، ولى کسى که مى‏داند حاکم شرع اشتباه کرده، نمى‏تواند به حکم او عمل نماید.

نظر مراجع دیگر در مورد این 2 مساله:

فاضل لنکرانی(ره): به جای «حاکم شرع»، «مجتهد جامع الشرایط» آورده است. (م1800)

سیستانی: [راه پنجم را ندارد وبا تفاوتهایی در راه سوم] اول ماه به حکم حاکم شرع ثابت نمی شود و رعایت احتیاط اولی است. (م1740)

موسوی اردبیلی: شبیه امام

صافی گلپایگانی:شبیه امام و فقط تفاوتهایی در راه سوم

مکارم شیرازی: [تفاوتهایی در راه اول] شبیه امام. ولی «حاکم شرع» را معنی کرده است «مجتهد عادل» (م1456)

تبریزی(ره): علاوه بر حکم حاکم شرع، این حالت را هم حجت می دانند: «چنانچه حاکم شرع بگوید 2 عادل نزد من  به رویت هلال شهادت داده اند کافی است.»

وحید خراسانی: [راه پنجم ندارد] ثبوت اول ماه به حکم حاکم شرع  محل اشکال است.

ضمیمه2) چند استفتا از مقام معظم رهبری در مورد اثبات اول ماه (منبع)

ضمیمه3) چند استفتا از آیت اله مکارم شیرازی در مورد رویت هلال ماه:

قسمت اول     قسمت دوم