یادداشتهای قاسم بهرامیان

آیا نظر رهبری در مورد اول ماه قمری برای مقلدین مراجع دیگر هم معتبر است؟

این مطلب برای انتشار در اختیار سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی قرار گرفت

مراجع معظم تقلید در روشهای اثبات حلول هلال اول ماه اختلاف نظرهایی دارند که گاه باعث این می شود که فقیهی حکم به اول شوال و عید فطر دهد و فقیهی دیگر حکم به سی‌ام ماه رمضان. مواردی مانند اختلاف در اینکه آیا استهلال با چشم غیرمسلح(مثل تلسکوپ) حجت است؟ و یا اینکه رویت هلال در بعدازظهر روز 29 رمضان معتبر است و یا باید الزاماً بعد از غروب آفتاب باشد؟ و یا اختلاف در معیار هم افق بودن مناطق و... .

اما سوال این است که اگر مرجعی اعلام کرد برای من حلول اول ماه اثبات شده است و یا مثلا رهبری حکم دهند به عید فطر بودن، آیا برای مقلدین مراجع دیگر که ممکن است با مرجع اعلام کننده‌ی عید اختلاف نظر در روشهای اثبات اول ماه یا رویت هلال داشته باشند، این اعلام معتبر است؟

فقها در دومین راه اثبات اول ماه فرموده اند:

«عده ‏اى که از گفته آنان یقین پیدا مى ‏شود بگویند ماه را دیده ‏ایم. و همچنین است هر چیزى که به واسطه آن یقین پیدا شود.»[1]

این نظر تقریبا همه فقها است با یک اختلاف اندکی که در پاورقی مربوطه آمده است.

نکته مهم قسمت دوم راه فوق است که می گوید «هرچیزی که برای فرد یقین یا اطمینان ایجاد کند» حجتی می‌شود برای اثبات اول ماه برای او. 

روشن است که این راه، غیر از رویت خود فرد و یا رویت 2 نفر عادل است تا گفته شود بر این راه هم قواعد رویت حاکم است. زیرا این روش در زیرمجموعه راههای اثبات «اول ماه» ذکر شده است و نه اثبات «رویت هلال»! لذا مهم این است که فرد به اطمینان یا یقین برسد.

یک نمونه از مصادیق این راه این است که همینکه مردم با اثبات اول ماه در نزد مرجعشان، آن روز را اول ماه می‌دانند و شروع به روزه داری در اول رمضان یا افطار روزه در عید فطر می کنند، مستند به همین بخش است. زیرا اثبات اول ماه برای یک مرجع تقلید، مصداق رویت توسط شخص او نیست(که اگر هم بود دو نفر عادل نیاز هست و یک نفر کفایت نمی‌کند)، بلکه او از مجموع گزارشها به این نتیجه رسیده است و اگر این نتیجه برای کسی دیگر(مقلد یا غیرمقلد او) اطمینان آور یا یقین آور به حلول اول ماه باشد، برایش حجت می شود. در حالیکه اگر فردی حتی با اعلام مرجعش هم به اطمینان نرسد، گفته او الزامی برایش نمی آورد(مثلا با استناد به محاسبات نجومی دقیق که به آن اطمینان دارد می داند که اصلا رویت در فلان روز یا شب ممکن نیست). مگر اینکه مجتهد جامع الشرایطی حکم کند بر اینکه فلان روز عید فطر است، که غیر از رهبری در سال 88[2] تا به حال مراجع حکم نکرده اند.

بنابراین وقتی اثبات در نزد مرجع برای فرد الزامی نمی آورد و فقط موضوع اطمینان در میان است، پس هیچ تفاوتی بین مرجع او یا دیگری وجود ندارد و مهم اطمینان فرد است، حتی اگر نتیجه یقین یا اطمینان شما با نتیجه ای که مرجعتان به آن رسیده است متفاوت باشد.

مثلا آیت الله مکارم در جواب استفتائی از لفظ «مراجع» در جواب استفاده می کنند:

«هرکس از گفته مراجع تقلید اطمینان به حلول شوال پیدا کند، طبق آن عمل نماید.»[3]

و یا در جای دیگر می گویند:« رؤیت هلال حکم شرعی نیست تا نیاز به تقلید داشته باشد بلکه تشخیص موضوع است که باید برای مکلف ثابت شود و از قول هرکسی برای شما ثابت شد می توانید طبق آن عمل کنید. »[4]

و مقام معظم رهبری هم می فرمایند:

« تا حاکم حکم به رؤیت هلال نکرده، مجرد ثبوت هلال نزد او، براى تبعیّت دیگران از وى کافى نیست، مگر آنکه اطمینان به ثبوت هلال حاصل نمایند.»[5]

نکته مهم دیگر اینکه از چه طریقی برای آن مرجع اثبات شده است هم مهم نیست، چون اینجا بحث رویت نیست، بلکه بحث اطمینان به اول ماه شدن است. لذا مثلا اگر شما مقلد مرجعی باشید و رهبری اعلام کند فلان روز عید فطر است، فارغ از اینکه با چه نوع رؤیتی(با چشم مسلح یا غیرمسلح) اول ماه برای او اثبات شده است، شما اگر به دقت عمل و شیوه و ساز و کار رهبری اطمینان داشته باشید(که کمتر کسی است که با وجود این ستاد استهلال قوی، شک داشته باشد)، بر طبق راه دومی که از سوی مرجعتان برای شما قرار داده شده است، می توانید بر طبق اعلام رهبری عمل کنید و اطمینان حاصل کنید که ماه شوال حلول کرده است.

شاهد قطعی این حرف هم این است که مراجع گفته اند:

« اول ماه با پیشگویى منجمین ثابت نمى‌شود. ولى اگر انسان از گفتۀ آنان یقین پیدا کند، باید به آن عمل نماید.»[6]

آیا در اینجا اصلا بحث رویت وجود دارد؟ خیر، بلکه بر مصداقی از همان راه دوم تصریح شده است.

یا آیت الله مکارم شیرازی در جواب استفتایی می فرمایند:

« ما معتقدیم که اگر علماى نجوم در عصر ما با استفاده از وسایل دقیقى که در دست دارند در مسأله هلال ماه اتّفاق نظر داشته باشند، مخالفت با آنها مشکل است، مگر این که گروه کثیرى ادّعاى رؤیت برخلاف آن بنمایند.»[7]

یا آیت الله خامنه ای در ضمن جواب استفتایی می فرمایند:

«محاسبات علمى اگر موجب یقین براى مکلف نشود، اعتبار ندارد.»[8]

یعنی اگر موجب یقین شود، اعتبار دارد. کما اینکه ایشان در جواب استفتایی دیگر می فرمایند:

« شرط ثبوت هلال، رؤیت با چشم غیرمسلح نیست، بلکه رؤیت با چشم مسلح نیز کافیست، کما اینکه از طریق علوم جدید اگر اطمینان حاصل شود، کافیست.»[9]

«اگر در محاسبات نجومی (که براساس تجربه‌های نجومی است و سابقه‌اش در مجامع اسلامی بیش از هزار سال است) منجمین توانستند به صورت یقین‌آور و مطمئن محاسبه کنند، آیا باز هم لازم است که افراد هلال را ببینند؟ بعضی از مراجع می‌گویند اگر یقین داشته باشد به این محاسبات، (حالا یا خودش اهل این محاسبات است یا به محاسبات دیگران به هر دلیلی یقین دارد) باید طبق همان عمل کند. بعضی‌ها می‌گویند، نه یقین هم لازم نیست، اطمینان هم کند ولو یک درصد کمی هم احتمال خطا بدهد، ولی اطمینان هم بکند باید طبق همان عمل کند.»[10]

بنابراین اگر کسی از گفته مثلا رهبری یقین به حلول اول ماه کنید، برای او معتبر است، حتی اگر مقلد مرجعی باشد که مثلا رویت با تلسکوپ، یا رویت در بعدازظهر را حجت نمی داند.

یک استثناء

البته آیت الله سیستانی یک قیدی در فتوایشان ذکر کرده اند که از قاعده بالا استثنا می شود. ایشان اطمینان به اول ماه را در صورتی حجت می دانند که «ماه با چشم غیرمسلح قابل رویت باشد». ایشان می فرمایند:

«اوّل ماه به حکمِ حاکم شرع ثابت نمی‌شود؛ مگر اینکه از حکمِ حاکم شرع یا ثابت شدن ماه نزد او، اطمینان یا یقین به دیده شدن ماه با چشم غیر مسلّح (چشم معمولی) در همان شهر یا شهرهایی که با آن شهر اتّحاد افق دارند، حاصل شود. »[۱۳]

و یا در بحث محاسبات علمی آیت الله سیستانی می فرمایند:

«اگر از طرق علمی اطمینان حاصل شود که ماه در آن شب بر افق بلد بوده به نحوی که قابل رؤیت با چشم غیر مسلح باشد کافی است، و اما اگر فقط اصل بودن را ثبات بدانند ولی به قدری ضعیف باشد که به هیچ وجه با چشم غیر مسلح دیده نشود اول ماه شمرده نمی شود»[۱۴]

لازم به ذکر است متخصصان رویت هلال اعلام کرده اند که امکان رویت هلال ماه شوال امسال(۱۳۹۲) بعد از غروب آفتاب روز چهارشنبه(29رمضان) به هیچ وجه در ایران وجود ندارد، اما در  بعدازظهر آن حدود ساعت 17 با تلسکوپهای قوی توسط افراد مجرّب این امکان وجود دارد[11] و چون طبق نظر مقام معظم رهبری رویت هلال قبل از غرب آفتاب هم برای اثبات اول ماه از شب بعد از رویت کفابت می کند[12]، امکان اعلام روز پنج شنبه به عنوان عیدفطر(هرچند با احتمال پایین) وجود دارد. اما مقلدین مراجع دیگر اگر از اعلام رهبری یقین یا اطمینان به حلول اول ماه شوال پیدا کنند می‌توانند طبق اعلام ایشان عمل کنند.

مطلب مرتبط: «عید فطر و موضوعی به نام رعایت "مصالح نظام"»